قلیان و نقش آن در تمایزات اجتماعی ایران در عصر قاجار - انجمن گیگابلاگ

به گزارش انجمن گیگابلاگ، دکتر غفار پوربختیار*؛ قلیان برای نخستین بار در دورۀ صفوی از هندوستان وارد ایران شد و به نوشتۀ سفرنامه نویسان اروپایی از همان زمان ایرانیان استقبال زیادی نسبت به آن به عمل آوردند (تاورنیه، 309: 1389؛ الئاریوس، 1363: 273-274).

در عصر قاجار کشیدن قلیان فقط مختص قهوه خانه ها و یا اندرون خانه ها نبود بلکه در اماکن عمومی و خصوصی نیز به وفور انجام می گرفت. مردم در کاروانسرا ها، شکارگاه ها، سرگرمی گاه ها، حجره ها و تجارت خانه ها دور هم جمع شده و به کشیدن قلیان و نوشیدن قهوه و چای می پرداختند. اما مجالس قلیان کَشی تنها به اماکن مذکور منحصر نمی گشت. در حمام ها نیز بساط قلیان کَشی رواج داشت. قلیان کشیدن در حمام فقط به مردان اختصاص نداشت بلکه زنان اعیان و اشراف نیز از سربینه حمام اغلب برای آرایش کردن، کشیدن قلیان و مصاحبه استفاده می کردند. در بازار اغلب حجره داران و بازاری ها در حجره های خود با قلیان از مشتری ها پذیرایی می کردند.

اغلب شاهان و شاهزادگان قاجار علاقۀ زیادی به کشیدن قلیان داشتند. ناصرالدین شاه یکی از شاهان قاجار بود که در کشیدن قلیان آن هم از نوع کوزه ای آن مشهور بود. از مشهورترین قلیان های دورۀ این پادشاه، قلیان مخصوص سلام بوده است. در آئین های سلام شاهان قاجار یکی از رسومات، بردن قلیان مخصوص سلام به حضور شاه بوده است. در زمان ناصرالدین شاه قلیانی که برای سلام استفاده می گشت، قلیانی مُرَصع، الماس نشان و گران-ب ها بود.

اقشار ممتاز و کالایی بنام قلیان

در دورۀ قاجار انواع مختلفی از قلیان و سرقلیان وجود داشت. تُنگ یا کوزۀ قلیان دارای انواع و اشکال مختلفی بود. یا از کوزه گِلی پخته شده بود که آن را با رنگ و لعاب های مختلفی درست می کردند، ویا درون یک عدد کدو را خالی نموده و از پوسته آن کوزۀ قلیانی را به زیبایی درست می کردند. گاهی نیز از پوستۀ نارگیل، کوزۀ پرتجمل و زیبایی که به آن جوزه یا نارگیله می گفتند با مهارت هرچه تمام تر درست می کردند.

زیبایی و ظرأفت کوزۀ قلیان برای صاحبان متمّول و متشخّص قلیان خیلی اهمیت داشت و علاوه بر این که نشان دهندۀ ذوق هنری و زیبادوستی آنان بود، تفاخر و تشخّص آن ها را نسبت به دیگر اقشار منعکس می کرد. با توجه به این حس زیبادوستی اعیان و اشراف نسبت به قلیان، هنرمندان نیز فرصت مغتنمی به-دست می آوردند تا اوج هنر خود را درباره آن به معرض نمایش بگذارند. بر روی کوزۀ قلیانِ اعیان و اشراف، نقش و نگار های زیبا و مختلفی، چون شکار حیوانات، مجلس بزم و پایکوبی و یا برگ- های گل و گیاه حکاکی و قلم زنی نموده بودند. این در حالی بود که برعکس، اقشار پایین یا چپق می کشیدند و یا اگر که ضرورت کشیدن قلیان را احساس می کردند یا به قهوه خانه می رفتند و یا از قلیان فروش های دوره گرد قلیان خریده و دود می کردند.

قلیان افراد فرودست قلیان نیز غالباً ساده و عاری از طلاکاری و نقره کوبی بود. زیرا از منظر توده مردم، اصل احتیاج به قلیان-کَشی برای گذران وقت یا برطرف خستگی از اولویت بیشتری برخوردار بود و از ظرأفت و زیبایی قلیان خیلی مهم تر بود.

یکی از مهم ترین قسمت های قلیان، سرقلیان بود که می توانست بالا بودن سطح ثروت و پایگاه طبقاتی اعیان و اشراف را نمود داده و به رخ دیگران بکشاند. ظرأفت کاری های روی سرقلیان و استفاده از جواهرآلات و سنگ های قیمتی، نشان دهندۀ تمّول مالی و تشخّص اجتماعی افراد بوده است.

اعیان و اشراف استفاده از قلیان ها و سرقلیان های معمولی بدون نقش و نگار و بدون جواهرآلات و فلزات گران ب ها را برنتابیده و شایسته شأن و جایگاه اشرافی خود نمی دانستند. هر کدام از آنان سرقلیان- های متعددی ازطلا و نقره داشتند که الماس نشان و فیروزه نشان بوده و بسیار گران ب ها بودند. فراتر از اغنیا و ثروتمندان جامعه، این شاهان قاجار، شاهزادگان، شاهدخت ها و زنان حرمسرای سلطنتی بودند که هر کدام از آن ها قلیان های زیبا و گران قیمت متعددی با سرقلیان های مُرَصّع و ساخته شده از طلا و نقره داشتند.

داشتن سرقلیان های مُرَصّع و مُطّلا نشان دهنده هویت و منزلت بالا و اصالت قجری آن ها بود. به عنوان مثال مهد علیا مادر ناصرالدین شاه و عزیزالدوله خواهر ناصرالدین شاه تا به آن میزان قلیان و سرقلیان های مُرصّع و طلا و نقره کاری در اتاق ها و انبار های خود داشتند که به گفتۀ معیرالممالک: آن میزان حتی در هیچ موزه ای یا در دکان هیچ زرگری یافته نمی -شد (معیر الممالک، 236: 1390).

قلیان چی های اشراف و وظایف شان

اعیان و اشراف که خود از عهده آماده سازی و چاق کردن قلیان برنمی آمدند و یا انجام چنین کاری را دون شأن خود می -دانستند، برای این امر پیشخدمت مخصوصی را به کار می -گرفتند. این پیشخدمت در عصر قاجار قلیان چی نام داشت و وظیفه اش این بود تا در سفر و حضر همراه اربابش باشد تا هر وقت که ارباب هوس کشیدن قلیان نمود، بی درنگ قلیان مخصوص او را آماده سازد. قلیان چی به هنگام سفر ارباب، قلیان سفری او و اسباب آن را به همراه داشته و در دو جعبه به زین اسب خود آویزان می کرد (فووریه، 1368: 312).

درمجالس بزرگان، قلیان چی ها برای بردن قلیان ارباب خود به مجلس بر دیگران سبقت می جستند. زیرا بردن قلیان ارباب به مجلس، قبل از قلیان دیگران نه تنها نشان دهندۀ تشخّص اجتماعی ارباب بود بلکه زرنگی و چالاکی قلیان چی را نیز نشان می داد: .. جلو رفتن قلیان علامت احترام صاحب قلیان بود و چنان ضابطه داشت که هیچوقت بین پیشخدمت ها اختلافی حاصل نمی -شد (مستوفی: 1/229).

قلیان چی ها می بایست با آداب پذیرایی در مجالس اعیان نیز آشنا باشند. اینکه چگونه قلیان را به حضور ارباب و یا می همان اش ببرند و چگونه به آن ها قلیان تعارف نمایند و اینکه سلسله مراتب و جایگاه اجتماعی افراد متشخّص را بدانند و رعایت نمایند از مهمترین مسائلی بود که بایستی هر قلیان چی با آن آشنا باشد.

البته عده ای قلیان فروش سیار و دوره گرد نیز در سراسر کشور وجود داشتند در هر کوی و برزن گردش می کردند و قلیان را برای مشتریان علاقمند به قلیان کَشی چاق می نمودند (ویلس، 1363: 309). این قلیان ها را معمولاً مردم عادی و طبقات فرودست مورد استفاده قرار می دادند که به دلیل عدم تمکّن مالی و توجه به ضرورت های مالی از در اختیار داشتن قلیان های گران قیمت و قلیان چی های ماهر و کار بلد محروم بودند.

کشیدن چنین قلیان- هایی در عصر قاجار مقرون به صرفه بوده و خرج چندانی نداشت. اقشار پایین جامعه که توانایی مالی خرید قلیان و بویژه توانایی داشتن قلیان چی را نداشتند، برای برطرف خستگی به قلیان چی های دوره گرد و یا قهوه خانه ها مراجعه نموده و با پرداخت مبلغ ناچیزی به کشیدن قلیان می پرداختند.

آداب قلیان کَشی در عصر قاجار و رعایت جایگاه اجتماعی

مجالس قلیان کَشی در عصر قاجار آداب و رسوم خاص خود را داشت و نه تنها قلیان چی ها بلکه کلیه قلیان کَشان بایستی با این آداب آشنایی داشته و آن را محترم شمرده و رعایت نمایند. قلیان کَشی با تعارفات و احترامات خاصی همراه بوده و سلسله مراتب اجتماعی افراد به شدت در آن رعایت می گشت. به هنگامی که می همانی به ملاقات میزبان متشخّص و متمّول خود می رفت به دستور میزبان، قلیان به وسیله قلیان چی وارد مجلس می -گشت.

پس از آوردن قلیان، میزبان ضمن ادای احترام به می همان اولین پُک را خود به قلیان میزد تا آن را جهت استفاده میهمان آماده و چاق نماید. سپس قلیان را به می همان محترم خود تعارف می کرد و در اختیار او قرار می داد. در طی هر میهمانی ممکن بود از یک تا سه بار قلیان به مجلس آورده گردد. معمولاً قلیان سوم را قلیان خداحافظی مینامیدند و نشانه رفتن می همان بوده است.

اگر چند نفر می همان هم رتبه و شأن در مجلس حضور داشته باشد برای رعایت ادب و حفظ شأن همه می همانان، قلیان چی ها به تعداد می همانان قلیان به مجلس آورده و در یک لحظه به همه آن ها قلیان تعارف می کردند. اما اگر در میان می همانان یکی از همه عالی رتبه تر و متشخّص تر بود در اینصورت فقط یک قلیان آورده و نزد او می بردند. ذکر اتفاقی که یک بار در یک مجلس قلیان کَشی در عصر قاجار رخ داد، بهتر می تواند ابعاد قضیه را روشن نماید.

ظاهراً روزی میرزا یوسف خان مستوفی الممالک صدراعظم ناصرالدین شاه و میرزا محمدخان سپهسالار در مجلسی نشسته بودند که قلیانی به وسیله قلیان چی وارد مجلس گشت. او ابتدا آن را نزد محمدخان برده و جلوی او بر زمین گذاشت و پس از اینکه محمدخان چند پُکی به قلیان زد قلیان چی آن را برداشت و جلوی مستوفی الممالک گذاشت، اما وی با ناراحتی گفت که کشیدن قلیان را ترک نموده است (مستوفی، 1384: 1/228).

واقعیت این بود که مستوفی الممالک که از نظر مقام و جایگاه، میرزا محمدخان را پایین تر از خود میدانست این عمل را دال بر توهین و بی احترامی به شخصیت خود به حساب آورد و به همین دلیل سوگند خورد تا زنده است دیگر قلیان نکشد. به-گفتۀ بنجامین: بخاطر همین اتفاق مدت چهل سال است که مستوفی الممالک لب به قلیان نزده است (بنجامین، 1363: 81).

*عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی