طب سنتی، میراثی گرانبها (2) - انجمن گیگابلاگ

به گزارش انجمن گیگابلاگ، یکی از مهم ترین بحث ها در ارتباط با طب سنتی که می توان به نوعی آن را در طب چینی و ملل مختلف هم یافت، سیستم گرمی و سردی غذاهاست. در این مبحث برای هر ماده غذایی طبعی در نظر گرفته شده است. در واقع مفهوم گرمی و سردی غذا آن است که آن غذا، گرم تر یا سردتر از بدن انسان است و بسته به مزاج مصرف کننده، تأثیراتی را در بدن فرد ایجاد می نماید. از آنجایی که حفظ تعادل مزاج ضامن سلامتی است، دریافت غذاهای سرد و گرم باید متناسب با مزاج افراد صورت گیرد، به اسم مثال مزاج سرد با دریافت غذاهای گرم به تعادل خود نزدیک می گردد. قبل از وارد شدن به این بحث ضروری است مختصری راجع به مزاج های چندگانه افراد صحبت کنیم:

طب سنتی، میراثی گرانبها (2)

نویسنده: بهناز عباسی مقدم

کارشناس ارشد تغذیه

طبیعت گرمی و سردی غذاها

یکی از مهم ترین بحث ها در ارتباط با طب سنتی که می توان به نوعی آن را در طب چینی و ملل مختلف هم یافت، سیستم گرمی و سردی غذاهاست. در این مبحث برای هر ماده غذایی طبعی در نظر گرفته شده است. در واقع مفهوم گرمی و سردی غذا آن است که آن غذا، گرم تر یا سردتر از بدن انسان است و بسته به مزاج مصرف نماینده، تأثیراتی را در بدن فرد ایجاد می نماید. از آنجایی که حفظ تعادل مزاج ضامن سلامتی است، دریافت غذاهای سرد و گرم باید متناسب با مزاج افراد صورت گیرد، به اسم مثال مزاج سرد با دریافت غذاهای گرم به تعادل خود نزدیک می شود. قبل از وارد شدن به این بحث ضروری است مختصری راجع به مزاج های چندگانه افراد صحبت کنیم:

مزاج های چندگانه افراد:

طبق نظر رازی اگر اندازهی خون را در ظرفی شیشه ای بریزیم و آن را به حال خود بگذاریم، بعد از مدتی چهار لایه در آن قابل تشخیص است:

الف) لایه اول (پایین ظرف) تیره ترین بخش است و از گلبول های قرمز رسوب یافته تشکیل شده است.

ب) لایه دوم حالتی شبیه به سفیده تخم مرغ دارد و از تجمع گلبول های سفید و پلاکت ها حاصل شده است.

ج) لایه سوم رنگ قرمز دارد و محل تجمع هموگلوبین است.

د) لایه آخر ( بالای ظرف) به رنگ زرد بوده و حالت کف دارد.

حکمای قدیم لایه اول ( سنگین ترین) را سودا، لایه دوم را بلغم و سومی را خون و لایه آخر را صفرا نامیده اند. نظر مشترک همه دانشمندان طب قدیم بر این بوده است که هریک از این لایه ها با یکی از چهار عنصر اصلی موجود در طبیعت همخوانی داشته و خاصیت آن را دارا می باشد. چنانچه می توان آنها را به صورت زیر دسته بندی کرد:

آتش ~ صفرا. خصوصیات: گرم و خشک

هوا ~ خون. خصوصیات: گرم و تر

آب ~ بلغم. خصوصیات: سرد و تر

خاک ~ سودا. خصوصیات: سرد و خشک

اهمیت گرمی و سردی غذاها:

در واقع اخلاط چهارگانه شامل سودا، بلغم، خون و صفرا هستند و خصوصیات آنها مزاج افراد را می سازد. چهار مزاج مرکب داریم که دو صفت گرمی و سردی در آنها غالب و دو صفت دیگر یعنی خشکی و تری مغلوب است، اما در کل 9 نوع مزاج داریم (4 مزاج ساده شامل گرمی، سردی، خشکی، تری، و 4 مزاج مرکب که ذکر شد). اگر اخلاط چهارگانه به تعادل در بدن وجود داشته باشد و هیچ کدام بر دیگری غلبه نکند مزاج نهم یعنی مزاج معتدل حاصل خواهد شد. اهمیت گرمی و سردی غذا در اینجا تعیین می شود که می توان با هماهنگ نمودن گرمی و سردی غذا به طور معکوس با مزاج افراد، تعادل را برای رسیدن به مزاج معتدل برقرار نمود.

سعدی در بیتی این مطلب را به صورتی زیبا بیان کرده است:

چهار طبع مخالف سرکش، چند روزی بودند با هم خوش

چون یکی از این چهار شد غالب، جان شیرین برآید از قالب

دو خلط اصلی یعنی بلغم و سودا خاصیت اسیدی داشته و افرادی که این دو خلط در آنها غالب باشد طبع سرد دارند، ولی دو تای دیگر یعنی خون و صفرا حالت قلیایی داشته و در اثر وجود آنها طبع گرم حاصل می شود.

طبع سرد:

اکثریت افراد از طبع سرد برخوردار هستند. اغلب آنها سفیدپوست هستند و در هوای سرد به راحتی گرم نمی شوند و سرما تا مدت زیادی در بدن آنها باقی می ماند. میل زیادی به خواب داشته و عموماً سست هستند. افراد خونسردی بوده و معمولاً عصبی نمی شوند. درونگرا هستند و احساسات خود را کمتر بروز می دهند. موی سر آنها تمایل به ریزش داشته و زود سفید می شود. چون سیستم سردی در آنها فعال است، اسیدیته خون آنها بیشتر می باشد، در نتیجه ابتلا به بیماریهای اتوایمیون نظیر MS و پارکینسون در آنها شایع تر است. سستی، ناتوانی، کمبود انرژی و ضعف در این افراد شایع است. نبض آنها آرام بوده و رگ ها باریک است.

طبع گرم:

افرادی که دارای طبع گرم هستند، خوش برخورد و خوش روترند، اما زود عصبی می شوند. همواره احساس گرما می نمایند و زود داغ می شوند. در صورت زیاده روی در مصرف شیرینی جات دچار جوش و خارش بدن می شوند و تمایل به مصرف آب در آنها بیشتر است. تعداد این افراد از دسته اول کمتر است. بدن آنها در هوای سرد به راحتی گرم می شود، اما خنک شدن آنها در هوای گرم به راحتی قابل انجام نیست. این افراد پر انرژی، برونگرا و فعال هستند و احساسات خود را سریع بروز می دهند. امروز از لحاظ علمی ثابت شده است غذاهای گرم بر سیستم اعصاب سمپاتیک تأثیر گذاشته و غذاهای سرد سیستم پاراسمپاتیک را فعال می نمایند. همان طور که می دانید سیستم سمپاتیک همراه با افزایش ضربان قلب و پرخون شدن اندام ها بوده و خاصیت تحریک نماینده و فعال نماینده بر اغلب اندام ها دارد.

غذاهای گرم:

در کتاب ذخیره خوارزمشاهی که یکی از مراجع معتبر طب سنتی می باشد، طبع انواع غذاها از نظر سردی و گرمی ذکر شده است، اما به اختصار ما به چند گروه از غذاهای گرم و سرد اشاره می کنیم:

غذاهای گرم

نان گندم، عسل، گوشت گوسفند، گوشت بوقلمون، گوشت مرغ خانگی، گوشت مرغابی و اردک، گوشت شتر، گوشت کبوتر، خورش قورمه سبزی، آبگوشت به، انجیر، انگور، بادام، تخم خربزه، انواع توت، خربزه، چای سیاه، خردل، خرما، خرمالو، ریحان، اغلب ادویه جات، نخود، عدس، لوبیا و تخم مرغ.

غذاهای سرد:

نان جو، ماش، باقلا، گوشت مرغ، ماهی، انواع لبنیات (شیر، پنیر، دوغ و ماست)، گوشت گاو، برنج، کدو، اسفناج، ریواس، قارچ، اغلب میوه ها، خرفه، تخم کدو، ذرت، کشک، مرغ ماشینی، تمر هندی و زرشک.

غذاهای معتدل:

غذاهایی هم مابین این دو طبع (که معتدل است) قرار می گیرند. به اسم مثال در بعضی متون، شیر، ماست گوسفند و نان گندم را جزو غذاهای معتدل آورده اند.

علامت های دیگر طبیعت مختلف:

الف) دمای پوست: گرمی و سردی پوست، نشانه گرمی و سردی مزاج است. رطوبت و زبری پوست نشان دهنده خشکی و تری است.

ب) رشد مو: رشد سریع و رنگ سیاه، نشانه گرمی، و کم پشتی و رنگ سفید و روشن آن نشانه سردی است. مجعد بودن نشانه خشکی و صاف بودن نشانه رطوبت است.

ج) رنگ بدن: اغلب افراد سرد مزاج، سفید پوست هستند و گرمی و سرخی پوست نشانه گرمی است.

د) خواب: پرخوابی علامت سردی و تری، کم خوابی نشانه گرمی یا خشکی مزاج است.

ه) انجام کارها: افراد گرم، کارها را به سرعت انجام می دهند، اما افراد سردمزاج به کندی کار می نمایند.

گرمی و سردی از نظر ائمه و متخصصان:

طبق نظر دکتر رضایی زاده (متخصص طب سنتی)، غذاهای مناسب برای افراد گرم مزاج، استفاده از مقادیر مساوی میوه جات یا سبزیجات و گوشت است. غذاهای دریایی هم برای آنها مفید است. بعلاوه این افراد باید از غذاهای با فیبر بالا استفاده نمایند تا اجابت مزاج طبیعی داشته باشند. افراد سردمزاج باید تا حد امکان روزانه 2 وعده غذا میل نمایند، زیرا توانایی دستگاه گوارش آنها کم است و ضروری است حدود 10 ساعت بین دو وعده غذایی شان فاصله بیفتد. اگر در بین وعده های غذایی احساس گرسنگی کردند اندازه کمی میوه مثل سیب، گلابی و یا سالاد همراه روغن زیتون و پودر آویشن میل نمایند. در زمستان و شب ها باید از مصرف غذاهای سردی بخش خودداری نمایند.

البته وی معتقد است برای توصیه یا پرهیز دادن از خوراکی ها عوامل زیادی نظیر مزاج شخصی، محل زندگی، سن، جنس، شغل و ... همگی باید در نظر گرفته شوند و خصوصاً زمانی که مسئله ای برای فرد پیش نیامده، افراط در مصرف یا سخت گیر غیرمنطقی در پرهیز از خوراکی ها اشتباه است.

امام صادق (ع) در کتاب توحید مفضل، هنگام رسیدن میوه ها را با زمان نیاز بدن هماهنگ دانسته و خوردن میوه های غیرفصلی را مضر می داند، چون فصول سال هم طبع سرد و گرم دارند ( بهار و تابستان: گرم، پاییز و زمستان: سرد). این مطلب و هزاران حدیث دیگر از امامان در کتاب هایی نظیر طب الرضا و طب الصادق به رابطه بین بدن انسان و خوراکی ها دلالت دارد که متأسفانه تشخیص طبع و مزاج افراد، امروزه در نظر گرفته نمی شود و برای افراد مختلف یک داروی خاص تجویز می شود که نتیجه آن در بعضی مثبت و در بعضی بی فایده است. برای اینکه ابتدا باید راز درون هر فرد (طبع) را شناسایی و سپس نسخه تجویز نماییم.

طب سنتی در باور ما هم نقش بسته است، به طوری که غذاهایی مانند آش رشته، حلیم، شله زرد و کشک بادمجان با افزودنی هایی نظیر دارچین و نعنا میل می شوند، یا اینکه می گویند کله پاچه از کافور هم سردتر است و با دارچین سرو می شود و یا هنگام مصرف هندوانه، گوجه سبز، باقلا و یا ماست که با سوء هاضمه همراه شوند مصرف چای زنجفیل یا عرق نعنا و نبات توصیه می شود.

حدیثی از امام صادق (ع):

در پایان به حدیثی از امام صادق (ع) اشاره می کنیم که می فرمایند: ما سردی(اسید) را به گرمی ( باز) و گرمی را به سردی و تری را با خشکی و خشکی را با تری درمان می کنیم و کار را یکسره به خدا واگذار می کنیم.

منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 108

منبع: راسخون